محمدامین صالحی‌نژاد
از حمام‌های قدیمی تا "واتس آپ" و "وایبر"!
استفاده از ابزارهای ارتباطی مختص گوشی‌های تلفن همراه اکنون فضای پشت پرده جدیدی را در ارتباطات اجتماعی فراهم آورده و شاهد ایجاد گروه‌هایی با چندین عضو در فضاهایی مانند "واتس آپ" و "وایبر" هستیم.
ظهور و بروز روزافزون وسائل و ابزارهای ارتباطی و استفاده از فضای مجازی
برای ارتباطات روزانه عرصه‌ای جدید را پیش روی ما قرار داده که متفاوت با
فضای ارتباطی نسل و نسل‌های گذشته است. این فضای ارتباطی جدید نسبت به
روش‌های ارتباطی نسل پیش گستره، سرعت و سهولت بیشتری دارد و به همان نسبت
نیز می‌تواند آسیب‌هایی به همراه داشته باشد.
در گذشته ابزارها و روش‌های ارتباطی بسیار محدود بود و بیشتر به ارتباطات
میان فردی محدود می‌شد و افراد به کسب اطلاعات و اخبار مربوط به دوست و
همسایه و فامیل و آشنا آن هم از طریق گفت‌وگوی میان فردی بسنده می‌کردند و
شاید بیش از این نیازی احساس نمی‌شد. به یاد داریم که دو نسل پیش، در برخی
شهرهای کوچک کشور تا همین نسل گذشته، عصرها خانم‌ها جلوی درب خانه‌ها کنار
هم می‌نشستند و با یکدیگر به گفت‌وگو می‌پرداختند. قطعا اخبار کشورهای دیگر
و یا حتی مسائل سیاسی و اقتصادی کشور محور این گپ‌وگفت‌های خودمانی نبود و
این گفت‌وگوهای محله‌ای در اصل روشی برای کسب اطلاعات از آخرین اخبار همان
محل و یا نهایتا تبادل برخی تجربه‌ها ضمن گفت‌وگو با افراد هم سن و سال و
یا هم قشر بود. مردها هم در مکان‌هایی مانند مسجد و یا بازار و در محل کسب و
کار خود با یکدیگر گفت‌وگو می‌کردند و در بسیاری خانواده‌های آن نسل، وقتی
پدر شب به خانه بازمی‌گشت اعضاء خانواده دور وی جمع می‌شدند و پدر هم
آخرین اخبار محل را که خود نیز از دیگر افراد محل شنیده بود، به اعضاء
خانواده منتقل می‌کرد.
حمام‌های محله‌ای نیز یکی دیگر از مکان‌های انتقال اخبار و اطلاعات در
گذشته بوده و به نوعی نقش خبرگزاری را ایفا می‌کردند. در آن زمان مراجعه به
حمام تنها برای نظافت نبود، بلکه حمام مکانی برای دور هم جمع شدن ساکنان
یک منطقه و گفت‌وگو با یکدیگر بود و به این ترتیب گاهی حمام رفتن افراد تا
چند ساعت نیز به طول می‌انجامید و در این زمان خیلی از افراد و خانواده‌ها
در جریان امور زندگی هم قرار می‌گرفتند، بخت دخترها و پسرها را باز
می‌کردند و گاهی هم پشت سر دیگران غیبت می‌کردند و به این ترتیب نیاز افراد
به کسب اطلاعات از محیط پیرامون خود در این مکان‌ها رفع می‌شد.
به تدریج و با بزرگ‌تر شدن شهرها و توسعه ارتباطات افراد، ابزارهای ارتباطی
نیز توسعه یافت و روزنامه، تلفن، رادیو و تلویزیون پا به عرصه ارتباطات
گذاشتند و افراد با استفاده از این ابزار در جریان وقایع پیرامون خود قرار
می‌گرفتند و با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کردند؛ با این وجود در این زمان،
هنوز هم ارتباطات میان فردی در فضای واقعی در اولویت بود و افراد
شب‌نشینی‌های خانوادگی را بر استفاده از تلفن ترجیح می‌دادند.
امروزه رشد ابزارهای ارتباطی روزانه شده و هر روز شاهد ظهور یک ابزار
ارتباطی جدید هستیم و از سوی دیگر نیز نیاز افراد به ارتباطات و کسب
اطلاعات بیشتر شده، به نوعی که افراد جامعه به کسب اطلاع از محله و نهایتا
شهر محل سکونت خود بسنده نمی‌کنند و در کسری از ثانیه می‌توانند در جریان
آخرین اخبار منطقه‌ای با کیلومترها فاصله از خود قرار بگیرند و یا با فردی
در آن سوی دنیا به صورت تصویری صحبت کنند. رشد اینترنت و نرم افزارهای
موجود در گوشی‌های تلفن همراه ارتباط افراد را گسترده‌تر کرده، ولی نوع این
ارتباط متفاوت از گذشته شده است، به نحوی که شاهدیم حتی در برخی
خانواده‌ها میان پدر و مادر و فرزندها درباره نحوه ارتباط با همسالان
اختلاف عقیده وجود دارد. تا همین نسل پیش پیدا کردن دوست خوب و فراهم کردن
این امکان برای فرزندان یکی از مهمترین دغدغه‌های والدین بود و خانواده‌ها
تلاش می‌کردند با رفت و آمد با فامیل و یا همسایه و یا بازی کردن کودک با
بچه‌های همسایه شرایطی را برای وی فراهم کنند که بتواند یک یا دو دوست خوب
داشته باشد، ولی حالا شرایط متفاوت شده و در شرایطی که کودک صبح تا شب درون
اتاق خود نشسته و از اتاق بیرون هم نمی‌آید و والدین هم تصور می‌کنند که
فرزندشان گوشه‌گیر شده و با هیچ کسی دوست نیست، ممکن است وی با استفاده از
ابزارهای موجود بر روی تلفن همراهش در همان لحظه با صدها نفر در نقاط مختلف
دنیا در ارتباط باشد و دوستانی در فلان کشور دنیا هم داشته باشد.
البته استفاده از ابزارهای نوین تنها به نسل جوان یا نوجوان امروز محدود
نمی‌شود و بسیاری از پدرها و مادرها و شاید حتی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها
هم گاهی به تاسی از فرزندان از این ابزارها استفاده می‌کنند. به هر حال
شاید آنها هم این نیاز را احساس کرده‌اند و ارتباط روزانه خشک و بدون احساس
مجازی را به دیدارهای ماهی یکبار فرزندان و نوه‌ها ترجیح داده‌اند.
فضای مجازی فرصتی است که باید از آن به خوبی استفاده کرد و محدود کردن و
فیلتر کردن آن قطعا کارساز نیست، ولی چه خوب است که همزمان با رشد ابزارها و
روش‌های ارتباطی در فضای مجازی، فرهنگ استفاده از آنها را نیز کسب کنیم.
در گذشته خانواده‌ها برای حفظ حریم شخصی خود و خانواده از روش‌هایی استفاده
می‌کردند. به عنوان مثال طراحی خانه‌ها به گونه‌ای بود که امکان مشاهده
فضای درون خانه از بیرون وجود نداشت و در نتیجه اعضاء خانواده از نظر بصری
در امان بودند. همچنین تا همین چند سال پیش در برخی شهرها پشت درب ورودی
خانه چادری نصب می‌شد و این امکان را فراهم می‌کرد که وقتی در خانه باز
می‌شود، فضای درونی خانه محفوظ باشد و دیده نشود، این در حالی است که امروز
فارغ از تغییر ساختار خانه‌ها، پدر خانواده دیگر نگران دید انداختن مرد
همسایه به درون خانه نیست، بلکه نگران است که مبادا روزی عکس شخصی دخترش را
در فضای مجازی مشاهده کند!
فضای مجازی امکانی بالقوه برای هرج و مرج فراهم می‌کند، زیرا در این فضا
برخی افراد با هویت‌های جعلی حضور دارند و امکان سوءاستفاده از اطلاعات
شخصی نیز در این فضا بسیار زیاد است و همین موارد موجب شده که علی‌رغم
قابلیت‌های فراوان فضای مجازی، ضرورت احتیاط در استفاده از آن و کسب فرهنگ
مرتبط با این فضای نوین ارتباطی بیشتر احساس شود. البته تعریف دقیق واژه
فرهنگ مجازی دشوار است و طیف وسیعی از مسایل مرتبط با این فضای جدید را در
بر می‌گیرد. گفته می‌شود که دانش‌نامه "آکسفورد" برای اولین بار واژه
فرهنگ مجازی را در سال 1963میلادی به کار برد.
در استفاده از ابزارهای نوین، ارتباطی الکترونیکی میان ذهن افراد ایجاد
می‌شود که در این ارتباط، محدودیت‌های فیزیکی وجود ندارد. در فضای واقعی،
مواردی مانند کشور، شهر، نژاد و قومیت، دین و مذهب و آداب و رسوم، از جمله
مواردی هستند که هویت و شخصیت یک فرد را می‌سازند، این در حالی است که در
فضای مجازی خود شخص فارغ از همه آنچه ذکر شد هویتی برای خود مجازی‌اش خلق
می‌کند که این هویت خودساخته ممکن است گاهی با هویت اصلی فرد نیز بسیار
فاصله داشته باشد، به همین دلیل است که بسیار مشاهده می‌کنیم افراد در فضای
مجازی متفاوت از فضای واقعی ظاهر می‌شوند. در این بین، قطعا هستند افرادی
که هویت واقعی خود را قبول دارند و به آن نیز احترام می‌گذارند و در نتیجه
در فضای مجازی نیز با همان هویت اصلی خود ظاهر می‌شوند و حتی تلاش می‌کنند
که این هویت خود را اثبات کنند.
حدود یک دهه پیش و زمان گسترش استفاده از وبلاگ‌ها، بسیاری از سیاست‌مداران
و افراد معروف در جوامع مختلف و از جمله ایران به عنوان افرادی که هویت
واقعی آنها برای جامعه شناخته شده است، به انتشار نظرات و عقاید و حتی
جزئیات زندگی شخصی خود با استفاده از وبلاگ‌ها پرداختند. پس از آن و در
سال‌های اخیر، استفاده از وبلاگ‌ها به تدریج کاهش یافت، زیرا شبکه‌های
اجتماعی متولد شدند حالا افراد می‌توانستند با استفاده از این ابزار نوین،
به صورت گروهی و مستقیم و دوطرفه با افراد دیگر در ارتباط باشند و درباره
مطالب دیگران نظر بدهند و بگویند که فلان مطلب را دوست دارند یا ندارند و
علتش را بنویسند و پاسخی دریافت کنند. این شبکه‌های عنکبوتی به سرعت رشد
کردند و اکنون بسیار مورد استفاده هستند، اگرچه به دلایلی در برخی کشورها
از جمله ایران استفاده از برخی از این شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک
ممنوع است.
توسعه روش‌های ارتباطی جدید بر ارتباطات انسانی در فضای واقعی نیز
تاثیرگذار بود و حتی بر دیگر مسایل دنیای واقعی از جمله ادبیات و زبان مورد
استفاده انسان‌ها نیز تاثیر خود را گذاشت. به عنوان مثال با گسترش استفاده
از انواع ابزارهای چت و گفت‌وگوی مجازی، افراد از کلمات اختصاری برای
انقال پیام استفاده کردند و به تدریج این کلمات بی‌معنای کوتاه شده جای
کلمه اصلی را در فرهنگ مکالمه‌ای افراد در دنیای واقعی گرفت. به عنوان مثال
SMS که کوتاه شده جمله انگلیسی Short Message Service است، در فرایند
گفت‌وگوهای مجازی نوجوانان ایرانی باز هم کوتاه‌تر شد و اکنون شاهدیم که
برخی افراد در فضای ارتباطی واقعی نیز به پیام کوتاه تلفنی می‌گویند: "اس".
همچنین شکلک‌ها و نمادهایی که این ابزارهای نوین در ارتباطات مجازی در
اختیار کاربران قرار می‌دهند نیز در شکل‌گیری فرهنگ ارتباط مجازی بسیار
تاثیرگذار بوده‌اند و اکنون افراد گاهی در ارتباطات به جای حرف زدن و یا
حتی نوشتن چندین جمله برای بیان احساسات خود در آن لحظه، تنها به ارسال یک
نماد (مانند خنده یا گریه) اکتفا می‌کنند.
به واسطه تولید وسایل الکترونیکی جدید با قابلیت‌های فراوان مانند تلفن‌های
هوشمند و یا تبلت‌ها، دسترسی افراد به فضای مجازی نیز بیشتر شده و اکنون
برای برقراری یک ارتباط مجازی دیگر نیازی به تهیه یک کامپیوتر گران‌قیمت که
فضای زیادی را در خانه اشغال می‌کند، نیست، بلکه با تهیه یک گوشی تلفن
همراه ارزان و کوچک نیز می‌توان در لحظه و به صورت رایگان با آن سوی دنیا
ارتباط برقرار کرد. در یک سال گذشته نیز شاهد رشد سریع استفاده از نرم
افزارهای ارتباطی بر روی گوشی‌های تلفن همراه در کشور بوده‌ایم که با
استفاده از این ابزارها می‌توان فیلم، تصویر، صدا و متن را به صورت رایگان و
سریع برای دیگر افراد ارسال کرد. همچنین این ابزارها امکان گفت و گوی
همزمان افراد در یک فضا را فراهم کرده‌اند و به همین دلیل بسیار مورد
استقبال افراد جامعه به ویژه نسل سوم و چهارم قرار گرفته‌اند. نسل جدید به
صورت روزانه و لحظه‌ای با این فضاهای مجازی به ویژه مورد آخر در ارتباط
هستند و همین موضوع موجب شده از فضای واقعی به دور باشند و گاهی برخی
خانواده‌ها چندین ساعت در روز صدای فرزندشان را نمی‌شنوند. خانواده‌ها هم
نگران ارتباطات فرزندشان هستند و هم نگران خودشان، زیرا می‌بینند که ارتباط
آنها با فرزندشان روز به روز کمرنگ‌تر و سردتر می‌شود و حتی رفتن به
مهمانی و سریال دیدن‌های دور هم شبانه و مواردی مشابه که تا پیش از این
بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن خانواده‌ها بود نیز دیگر برای فرزند آنها
جذاب نیست و او تنها تا جایی با خانواده همراه می‌شود که شبکه اینترنت راه
بدهد!
در چنین شرایطی والدین می‌توانند سه موضع اتخاذ کنند؛ فرزند خود را از
دسترسی به وسایل ارتباطی نوین منع کنند، با وی همراه شوند و آنها نیز
اطلاعاتی در خصوص این فضای ارتباطی جدید کسب کنند و یا اینکه بی تفاوت
باشند. قطعا مورد دوم می‌تواند موثرتر باشد، زیرا اکنون دیگر دوره منع
کردن، گذشته است و باید پذیرفت که بخشی از ارتباطات انسان‌ها در این عصر به
صورت مجازی برقرار می‌شود، پس اگر فرزندان را از دسترسی به این امکانات
منع کنیم، قطعا از همسالان خود در زمینه‌های مختلف عقب می‌مانند. روش آخر
نیز که نمی‌تواند کارساز باشد، پس بهتر است که والدین نیز اطلاعات خود را
به روز کنند و با فرزند خود همراه شوند تا ضمن برقراری ارتباطی دوستانه،
نظارت لازم را نیز بر ارتباطات وی داشته باشند.
استفاده از ابزارهای ارتباطی مختص گوشی‌های تلفن همراه اکنون فضای پشت پرده
جدیدی را در ارتباطات اجتماعی فراهم آورده و شاهد ایجاد گروه‌هایی با
چندین عضو در فضاهایی مانند "واتس آپ" و "وایبر" هستیم. در چنین فضاهایی که
امکان چت سریع و رایگان و در دسترس برای افراد فراهم شده، در کنار
قابلیت‌هایی که دارد و باید از آن استفاده کرد، می‌تواند مخاطراتی نیز به
همراه داشته باشد. در بسیاری موارد شاهدیم افرادی که هویت آنها برای دیگر
اعضاء گروه کاملا مشخص نیست، پیام‌هایی را که خود نیز آن پیام‌ها را از
افرادی با هویت نامشخص دریافت کرده اند در فضای مجازی منتشر می‌کنند و در
عرض تنها چند دقیقه، شایعه‌ای در جامعه می‌پیچد که حتی می‌تواند عوارضی به
همراه داشته باشد و به وضوح آثار "یک کلاغ چهل کلاغ" نیز در آن مشاهد
می‌شود. به عنوان مثال در ماه‌های گذشته شاهد انتشار مطالبی در فضای واتس
آپ مبنی بر حضور اعضاء فرقه‌های انحرافی در شهرهای جنوبی کشور بودیم که
عنوان می‌کرد اعضاء این فرقه قرار است در فلان تاریخ هزار نفر از دختران
ایرانی را بکشند! البته حضور فرقه‌های انحرافی و یا وقوع حوادث ناگوار در
کشور دور از ذهن نیست، ولی مطلب به این صورت که بیان شده بود قطعا کذب و
این در حالی است که شاهد انتشار سریع این خبر کذب در فضای مجازی و وحشت
خانواده‌ها در شهرهای جنوبی کشور بودیم.
استفاده وسایل الکترونیکی و ارتباطی بسیار خوب و قطعا ضرورت است، ولی چه خوب است فرهنگ استفاده از این ابزارها را نیز بیاموزیم.
