سلام نو _ سرویس گردشگری: شهر قم، که بیشتر آن را به‌دلیل حضور حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران می‌شناسند، علی‌رغم آب‌وهوای گرم و خشک، برخوردار از نواحی سرسبز و جاذبه‌های گردشگری طبیعی بسیاری است که در پیرامون آن وجود دارد. روستاها و دهکده‌هایی که در مجاورت این شهر قرار دارد، با وجود حضور در بخش کویری، از آب‌وهوایی مطبوع و طبیعتی چشم‌نواز برخوردار است که در کنار جاذبه‌های تاریخی آن، می‌تواند یکی از مقاصد گردشگری کشور محسوب شود.
قم و کاروانسراهای درخورتوجه آن
کاروانسرای پاسنگان
کاروانسرای پاسنگان یکی از جاذبه‌های گردشگری استان قم است که قدمت آن به سلسله صفوی و عصر حکومت شاه‌عباس بازمی‌گردد. این جاذبه تاریخی در سال ۱۳۲۱ خورشیدی در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.
پاسنگان روزگاری محل اقامت کاروانیان و مسافران خسته از راه بود. مدتی این مکان به‌عنوان پاسگاه ژاندارمری استفاده شد و هم‌اکنون نیز کاربری تاریخی و گذشته خود را در قالبی جدید ادامه می‌دهد. در حال حاضر، این کاروانسرا صرفا بنایی تاریخی نیست و بعد از مرمت و بازسازی، به اقامتگاه بوم‌گردی تبدیل شده است.
از آنجایی که کاروانسرای پاسنگان قم در مسیر کویر مرنجاب کاشان واقع است و امکانات رصد ستارگان را دارد، پایگاه رصد اجرام آسمانی نیز محسوب می‌شود. پایگاه پرنده‌نگری و محل برگزاری جشن‌ها یا جشنواره‌ها، از دیگر کاربری‌های جدید پاسنگان است. ایجاد سفره خانه سنتی، محلی برای برگزاری مراسم و آیین‌های مذهبی، فرهنگی و هنری، از جمله امکانات و خدماتی به شمار می‌رود که در این کاروانسرا فراهم شده است.
کاروانسرای حوض سلطان
کاروانسرای حوض سلطان یکی از تازه‌ساخت‌ترین کاروانسراهای ایران محسوب می‌شود که در دوره ناصرالدین شاه قاجار احداث شده است. مسیر دسترسی به این کاروانسرا پس از مدتی کوتاه، به سبب ایجاد دریاچه حوض سلطان مسدود شد. بعدها نیز این کاروانسرا به‌دست فراموشی سپرده شد و تا به امروز بلااستفاده مانده است.
ساختمان کاروانسرای حوض سلطان به سبک معمول و دارای سه تالار ستون‌دار در سه گوشه بنا است. در هر یک از این تالارها، سکویی بین چهار ستون وجود دارد. سردر این کاروانسرا به‌جای اینکه جلوتر از دیوارهای اطراف باشد، عقب رفته و با ازاره‌های دالبری و ستون‌های کوتاه بالای دیوارها تزیین شده است.
همچنین به‌جای ایوان اصلی، یک عقب‌رفتگی در حیاط دیده می‌شود و پشت آن تالار پذیرایی است. این سبک ساختمانی در خانه‌های کاشان و یزد معمول بود؛ ولی نظیر آن در کاروانسراهای دیگر مشاهده نشده است.
تنها مدخل کاروانسرا به‌صورت پیش‌خوانی در برابر حیاط اصلی قرار می‌گیرد. از این ناحیه می‌توان وارد دروازه اصلی کاروانسرا شد. در طرفین این دروازه اتاق‌هایی برای نگهبانان و دو قهوه‌خانه وجود دارد. حیاط اصلی با قرینه‌سازی کامل، شامل ایوان‌هایی است که در دیگر کاروان‌سراها نیز مشاهده می‌شود. در کنار ایوان‌ها راهروهایی دیده می‌شود که به اصطبل‌ها راه دارد.
در کنار یکی از ایوان‌ها، پلکانی به طرف بالا خانه می‌رود. پشت سر این ایوان‌ها تالاری است که هوای آن به وسیله چهار تنوره، مطبوع و خنک می‌ماند. اصطبلی متشکل از دهلیزهای وسیع، در گوشه شمال‌شرقی به یک تالار ستون‌دار منتهی می‌شود. در این مجموعه، آب‌انباری وجود دارد که محل ذخیره آب مورد استفاده روزانه محسوب می‌شد. اطراف حیاط نیز اتاق‌های آجری با ازاره‌هایی از سنگ سفید آهکی به چشم می‌خورد.
کاروانسراهای تماشایی قم
کارونسرای پل دلاک
کارونسرای پل دلاک با بنایی آجری، از جاهای دیدنی قم در جاده تهران- قم است و در نزدیکی روستای ملک آباد واقع شده است. با قدمتی که به دوره صفوی بازمی‌گردد، این کاروانسرا در مجاورت پل دلاک قرار دارد. تزیینات آجری همراه با دو قوس شاخ بزی در ورودی کاروانسرا به چشم می‌خورد و دو ستون عریض در دو طرف آن جای گرفته‌اند. حیاط کاروانسرا هشت ضلعی است و ایوان‌های پیرامون آن را قوس‌های تیزه‌دار احاطه می‌کنند. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۴۸۶۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
کاروانسرای دیر گچین
کاروانسرای دیر گچین از پیشینه‌ای ۱,۷۵۰ ساله برخوردار است و به دوران حکومت اردشیر ساسانی مربوط می‌شود. باستان‌شناسان به‌واسطه آجرهای در ساختار طاق‌ها ضربی، گنبدها و برج‌های‌های نگهبانی نیم‌بیضی، این قدمت را تخمین زده‌اند. بنای کاروانسرا در دوران سلجوقی مرمت شد و اصطبل‌ها و چهارایوانی‌هایی را به آن افزودند. همچنین در این دوره آجرهای پیشین با ملاطی جدید انسجام یافت.
در دوره صفویه، بازسازی و مرمت اساسی در کاروانسرای دیرگچین صورت گرفت و برج‌ها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی به آن الحاق شد. استفاده از آجرهای سفیدرنگ و همچنین شباهت به معماری‌های مرسوم در اصفهان همچون آجرچینی زیگزاگی، از ویژگی‌های مرمت این دوره است. اغلب مرمت‌ها و فعالیت‌های عمرانی دوره قاجار در فضای بیرونی کاروانسرا انجام شده است؛ البته برخی از کارشناسان ساخت حمام و سرویس‌های بهداشتی را به این دوره نسبت می‌دهند؛ بنابراین به‌طور کلی، تاریخچه کاروانسرای دیر گچین را می‌توان در بازه‌های زیر خلاصه کرد:
دوره ساسانی
دور سلجوقی
دوره صفوی
دوره قاجاری
با توجه به قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین و همچنین مسیر جاده ابریشم، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت. رونق و توسعه این کاروانسرا، سبب شد که گذشتگان به ساخت و احداث قلعه‌ها و کاروانسراهای دیگری از جمله قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند. این اثر تاریخی کاربردهای متعددی داشته است که از جمله آن می‌توان به مقر نیروهای سلطنتی و نوعی ایستگاه بین‌راهی اشاره کرد.
در متون تاریخی می‌توان نام‌های متعددی برای کاروانسرای دیر گچین قم یافت. در کتاب‌هایی همچون تاریخ قم، صوره‌الارض و کاروانسراهای ایران، نام‌هایی مانند «اردشیر»، «دیرالجص»، «دیر گچین» و «دیر کاج» به این عمارت تاریخی نسبت داده شده است.
احتمالا از این رو نام اردشیر را بر این کاروانسرا نهاده‌اند که به دستور اردشیر ساسانی ساخته شده است. همچنین «جص» در زبان عربی به‌معنای گچ است و به‌دلیل استفاده از گچ به‌عنوان مصالح اصلی آن، به دیرالجص و دیر گچین نیز شهرت یافت. کلمات دیگری همچون رباط و خان، نام دیگر کاروانسرا بوده است.
نظرات