سلام نو _ سرویس گردشگری: در مرکز شهر شیراز و شمال‌شرق میدان شهدا، بنایی عظیم توجه را به خود جلب می‌کند که یادگاری ارزشمند از دوران زندیه به شمار می‌رود. نامش ارگ کریم خان است و با دیوار و برج و بارو از دیگر قسمت‌های شهر متمایز می‌شود. ارگ گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور است که نمونه‌های متنوعی از آن در معماری قدیم به چشم می‌خورد. این واژه در لغت‌نامه دهخدا به قلعه کوچکی گفته می‌شود که در میان قلعه‌ای بزرگ ساخته شده باشد. بسیاری بر این عقیده‌اند که ارگ کریم خان نشانه‌ای از ارگ‌های دیگر همچون بم ندارد. گفته می‌شود کریم خان زند تحت‌تاثیر معماری صفویه میدان بزرگی را در شهر شیراز ساخت و ضلع غربی این میدان را به کاخ اندرونی خود و جایی برای اسکان خانواده سلطنتی اختصاص داد که به اشتباه آن را ارگ نامیدند.
معماری درخورتوجه ارگ کریم خان
مساحت ارگ برابر ۴۰۰۰ متر مربع است و در مرکز محوطه‌ای به مساحت ۱۲۸۰۰ متر مربع قرار دارد. در ساخت مجموعه ارگ کریم خان از دو معماری مسکونی و نظامی استفاده شده است.
در بیرون بنا این معماری نظامی است که جلوه‌گری می‌کند. ۴ برج با ارتفاع ۱۴ متر و دیوارهای مرتفع ۱۲ متری که ضخامت‌شان در پایه ۳ متر و در بالا ۲.۸ متر است، حکایت از کاربری دفاعی بنا دارند. خندقی که در آن زمان دورتادور بنا وجود داشته نیز نشان‌دهنده امنیت بالا و اهمیت ویژگی دفاعی بنا است. نکته جالبی که در مورد برج‌ها وجود دارد این است که یکی از آن‌ها مانند برج پیزا کج شده بود. این مساله در آن زمان به جاذبه‌ای برای این سازه تبدیل شد اما روند توقف کج‌شدگی این برج باید به لحاظ فنی و مهندسی مورد بررسی بیشتری قرار گیرد.
در بخش درونی ارگ اما با فضای متفاوتی مواجه می شویم؛ فضایی با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آب‌نماها و باغچه‌ها که همگی از ظرافت خاصی برخوردارند. در هر یک از اضلاع شمال، جنوب و غرب بنا یک ایوان دیده می‌شود که شش اتاق مسکونی در دو طرف آن قرار دارد. ضلع شرقی سازه نیز به حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی اختصاص یافته است. همگی اینها ویژگی مسکونی ارگ را نشان می‌دهند.
بیشترین مصالح به‌کاررفته در بنا آجر و سنگ است. سنگ مرمرهای بنا را از تبریز به اینجا آورده‌اند و سنگ آهک‌هایی نیز در ساختار بنا دیده می‌شود که معروف به گندمک‌اند. بر روی سنگ‌ها علامت‌هایی به چشم می‌خورد که منحصر به سنگ‌تراشِ سازنده آن قطعه بوده و به منزله مهر سنگ‌تراش هستند.
سابقه تاریخی ارگ کریم خان شیراز
ارگ کریمخانی یا زندان کریم خان از جاذبه‌های دیدنی شهر شعر و ادب است. این بنای باشکوه و زیبا را کریمخان زند معروف به وکیل الرعایا در در سال ۱۱۸۰ هجری قمری بنا کرد. وی بعد از به قدرت رسیدن و انتخاب شیراز برای مقر فرمانروایی خود، تصمیم گرفت به مانند میدان نقش جهان اصفهان، میدانی وسیع در شمال شیراز قدیم بسازد. این میدان در گذشته توپخانه نام داشت که در ضلع شمال آن دیوانخانه کریمخان، در ضلع شرقی میدان بازار وکیل و چندین کاروان‌سرا، در جنوب میدان حمام و مسجد وکیل، در جنوب غربی آن باغ و در غرب میدان ارگ و اندرونی قرار داشت.
ارگ کریمخان در طی زمان کاربری‌های گوناگونی به خود دیده است. روزگاری این ارگ مکان زندگی و سلطنت کریمخان محسوب می‌شد. بعد از فتح شیراز توسط آقا محمد خان قاجار، به‌دلیل خصومت و دشمنی که با کریمخان داشت؛ دستور تخریب برخی از بناهای کریمخانی را صادر کرد و به‌دنبال این تصمیم تعدادی از بناهای عصر زندیه از جمله حصار شهر تخریب شدند. خوشبختانه بنای ارگ از تخریب محفوظ ماند و از آن به‌عنوان دارالحکومه امرایی استفاده شد که از طرف حکومت مرکزی به امیری و استانداری فارس برگزیده شده بودند.
در دوره قاجار فرمانروایان و حاکمان، بنا بر به سلیقه‌های شخصی، دخل‌وتصرف‌هایی زیادی در ارگ کریمخان داشتند؛ از جمله اینکه در حیاط مرکزی دست به ایجاد یک سلسله عمارت زدند که با معماری ارگ سازگاری نداشت. آن‌ها همچنین روی نقاشی‌های دوران زندیه را پوشاندند و تزییناتی دیگر مطابق با سلیقه خود ایجاد کردند. از آنجایی که گچ به‌راحتی روی لایه‌های قبلی گچ قرار نمی‌گرفت، سطح دیوار را با تیشه خراشیدند و تخریب زیادی در بنا ایجاد کردند.
ارگ کریمخانی در دوره پهلوی سرنوشت دیگری را تجربه کرد و در سال ۱۳۱۰ با ساخت مرکز شهربانی به زندان شهربانی تغییر کاربری داد؛ به همین علت آسیب زیادی به آن وارد شده است. جهت اسکان زندانیان، تالارها را دو طبقه کردند و هرکدام به چهار تا ۶ سلول تبدیل شدند. سطح نقاشی‌های عصر قاجاریه را با گچ پوشاندند و بنا به نیاز گرمازایی و روشن کردن آتش، سطح اتاق‌ها با لایه‌ای از دوده پوشیده شد. در مقابل ارسی‌ها نیز دیواری به ضخامت ۵۰ سانتی‌متر کشیدند.
در سال ۱۳۵۰ این ارگ در اختیار اداره فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت و محل تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد. در حال حاضر نیز زیر نظر وزارت میراث فرهنگی قرار دارد و به‌عنوان موزه بزرگ فارس شناخته استفاده می‌شود. ارگ کریمخان در ۱۴ خردادماه سال ۱۳۵۱ با شماره ثبت ۹۱۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نظر شما